Tarih boyunca İran coğrafyasında birçok devlet hüküm sürmüş olsa da, bazıları etnik kökenleri bakımından yanlış yorumlanmış ya da bilinçli şekilde çarpıtılmıştır. Part (Eşkaniler) Devleti de bunlardan biridir. Partların aslında bir Türk devleti olduğu gerçeği, hem tarihi kaynaklar hem de etimolojik verilerle desteklenmektedir.
1. Partların Kökeni ve Türk Kimlikleri
Partların ataları, Asya’nın bozkırlarından gelen göçebe bir halktı. Orta Asya’dan İran’a göç eden bu topluluk, zamanla güçlü bir imparatorluk haline gelmiştir. Partlar, Büyük İskender’in ölümünden sonra ortaya çıkan Helenistik yönetimlere karşı büyük bir mücadele vermiş ve bölgenin hâkim gücü olmuşlardır.
Part İmparatorluğu’nun kökeni ve etnik yapısı konusunda tarihçiler arasında farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar, Partların İskitlerle olan bağlantılarına ve Turanî özelliklerine dayanarak Türk kökenli olabileceklerini öne sürmektedir.
Batılı tarihçi R. Girşman şöyle yazar: “Biz Partların kökeni hakkında elimizde bulunan çok az belgelere dayanarak, onların Daha kavminin bir tayfası olan Parni’lere ait olduğunu kabullenebiliriz. Dahalar, Sak tayfalar birleşiminin bir parçası olarak, Hazar denizi ile Aral gölünün aralığında yaşamışlardır. Bu kavim atlılar ve diğer savaşıcılardan ibarettir.”
Bazı tarihçiler, Saka, İskit, Dahı ve Turanlıların aslında aynı tayfa olduğunu ve farklı dillerde farklı bölgelerde telaffuz değişikliklerine uğramış olduklarını belirtirler. Bu tayfaların oturduğu yurtlar, Kiyaniler döneminde de, Büyük İskender’in işgal ettiği dönemde de merkezi hükümete boyun eğmemiştir.
Strabon, Partların kökeninin Turan’a dayandığını belirtmiş, „Eşkani şahlarının kökeni Partini değildir, Turanlı ve doğudandır” diyerek, Partların Türk kökenli olduğuna işaret etmiştir. Partların, özellikle „Parni“ adı verilen bir kavimden türediği, Strabon’un bu gözlemiyle de desteklenmektedir.
Herodot’a göre: “Keyhosrov’a boyun eğen tayfaların biri de Dah tayfası olmuştur. Bu da, İskit, Jet, Massaget, „Das“ ya da „Daz“ ve Dahı, Partların tek bir kavim olduğu düşüncesini güçlendiriyor.”
Herodot’un anlatımına göre, Partlar, eski İskit boylarından bir grup olan „Parni“lerden türemektedir. Parni, „Daha“ kavmi olarak da bilinmektedir ve bu kavmin kökeni, eski Türk topluluklarına dayanmaktadır. Bu ifade, Partların Türk boylarından biri olduğuna dair önemli bir kaynaktır.
İskit Bağlantısı ve Turanî Özellikler:
• Strabon’un aktardığına göre, Partların kurucusu Arsakes’in İskit kökenli olduğu belirtilmektedir. Yunanlı tarihçi ve coğrafyacı Strabon şöyle yazar: “İskit uruğundan olan Ersas, Parni adıyla da tanınan ve Amuderya’nın boylarında yaşayan „Dayı“ ya da „Dahi“ tayfalarının yardımıyla „Partiya“ yurduna aralaşarak onu ele geçirdi. Başta çok zor durumdaydılar ve kendilerini güçlükle koruyabiliyorlardı. Ancak zamanla güçlenip komşularını yenerek büyüdüler.”
• Prof. George Rawlinson, “Partlar kesinlikle Turanidir” şeklinde bir ifade kullanmıştır.
• Begmyrat Gerey, Part İmparatorluğu’nu “Büyük Part Türk Devleti” olarak nitelendirmiştir.
İskitlerin Göçü ve Türklerin Kökeni: İskitlerin (veya Dahıların) kökeninin Türk halklarıyla bağlantılı olduğunu gösteriyor. Özellikle, İskitler’in Hazar Denizi’nin doğusunda, “Dehistan” olarak adlandırılan bölgelerde yaşadığı, ve bunların zamanla geniş coğrafyalara yayıldığına dair bilgiler, Türklerin tarihsel kökenlerini anlamada önemli bir yer tutuyor. “Dahistan” kelimesi, “Dahıların yurdu” anlamına gelir ve buradaki “Dahı”ların, Türk halklarının atalarıyla bağlantılı olduğu ifade edilebilir.
Turan ve İran Arasındaki Bağlantı: İskitlerin, Hindikuş ve Kavkaz dağları arasında, Firat ve Send ırmakları civarındaki genişliklere yayılmış olmaları, eski Türk kavimlerinin tarihsel yurtlarını işaret eder. Bu, İskitler’in zamanla Avrupa’ya da göç etmiş ve orada kendi izlerini bırakmış olduklarını gösterir. İskitlerin ve Türklerin bu geniş coğrafyada yerleşim, tarımcılık ve göçebe yaşam tarzlarını benimsemiş olmaları üzerinden bir bağlantı kurabilirsiniz.
Part İmparatorluğu’nun Türklerle bağlantılı olduğuna dair Strabon’un Arsakes’in İskit soyundan geldiğini söylediği doğru bir tespittir.
• Partlar hakkında yaygın görüş, onların İranî bir halk olduğu yönündedir. Ancak, İskitler ve Sakalar gibi Bozkır kavimleriyle akraba oldukları da biliniyor. İrani toplumların kökeni de Ar Öntürklerdir. Ar, Aryan, Arran şeklinde ifade edilir.
• Arsakes (ArSak) ismiyle ilgili yapılan analizler ilginçtir. Gerçekten de “Ar” ön takısı, birçok Türk topluluğunda görülmektedir.
• Sakaların Türk olup olmadığı ise başlı başına bir tartışma konusudur. Sakaların içinde muhtemelen hem İranî hem de Türk unsurlar vardı.
Partların yönetici hanedanı olan Arşaklılar (Arsacid Dynasty), İskit-Saka geleneğine sahip bir hanedandı. İskitler ve Sakalar ise Göktürklerden çok önce Orta Asya’da hâkimiyet kurmuş bir bozkır topluluğuydu. Eğer Sakaların en azından bir kısmı Türk idiyse, Partların da Türk kökenli olabileceği düşünülebilir.
2. Partların Yönetim Sistemi ve Kültürü
Partlar, askeri stratejileri ve yönetim sistemleriyle büyük devletlere karşı koyabilmişlerdir. Onların yönetim anlayışı, doğrudan Orta Asya Türk devlet geleneğiyle örtüşmektedir:
• Boy Sistemi: Partlar, Türk boy teşkilatlanmasına benzer bir yapılanma ile yönetiliyordu.
• Kurultay Geleneği: Kararlar, merkezi otoritenin yanı sıra ileri gelen beylerin katılımıyla alınırdı.
• Atlı Savaşçı Kültürü: Part ordusu, süvarileriyle ünlüydü ve Türk atlı savaş geleneğinin izlerini taşımaktaydı.
3. Etemadü’s-Saltana’nın Tarafsız Tespitleri
Kaçar Türk hanedanının kültür bakanı olan Etemadü’s-Saltana, İran tarihini derinlemesine araştıran önemli bir tarihçidir. Onun yazdıkları, İran’da Türklere karşı oluşmuş menfi zihniyetin dışında kalan nadir kaynaklardan biridir. Etemadü’s-Saltana, Partların (Eşkanilerin) kökeni hakkında geniş bir araştırma yapmış ve onların Sak (İskit) boylarından geldiğini tespit etmiştir.
4. “Eşk” Adının Etimolojik Kökeni ve Sak Bağlantısı
• Partların kurucusuna “Eşk” unvanı verilmiştir.
• Farsça kaynaklarda bu isim “Erşek” olarak geçmekte ve “erkek” anlamında olduğu iddia edilmektedir.
• Türkmen ve Rus bilim insanları (Dandamayev, N. Gullayev, vs.), bu adın gerçekte “Ersak” olduğunu ve “Sakların kahramanı” anlamına geldiğini belirtir.
• Saklar, bilindiği üzere Orta Asya kökenli bir Türk boyudur.
Bu bilgiler, Partların Sak kökenli olduğunu ve dolayısıyla Türk topluluklarıyla doğrudan bağlantılı olduklarını ortaya koymaktadır.
5. Partların Askeri ve Kültürel Yapısı: Bozkır Türkleri ile Benzerlikler
• Atlı Savaş Taktikleri: Partlar, Hunlar ve Göktürkler gibi hafif süvari birliklerine dayalı bir ordu sistemine sahipti. Roma ordularına karşı kazandıkları savaşlar, Türk savaş stratejilerini hatırlatmaktadır.
• Göçebe-Feodal Yönetim: Partlar, tıpkı Türk Kağanlıkları gibi bir konfederasyon sistemine sahipti. Birden fazla boyun oluşturduğu bu yapı, Türk devlet geleneği ile örtüşmektedir.
• Okçuluk ve Atlı Akınlar: Roma tarihçileri, Partların “uzaktan ok atarak düşmanı yıpratan” savaş taktiklerinden bahsetmektedir ki, bu da Türklerin klasik savaş yöntemlerindendir.
6. Partların Devlet Geleneği ve Türk Boyları ile Parallelik
• Tayfa Devleti Kavramı: Etemadü’s-Saltana, Partların aslında iki büyük “tayfa” tarafından yönetildiğini yazmaktadır.
• Tayfa kelimesi, Orta Asya’daki Türk boylarının “oba” ve “urug” sistemiyle aynıdır.
• Devletin adı bile bir kişi veya hanedan adından değil, boy isimlerinden türemiştir.
7. Partların Dil ve Kültür Yapısı
Partlar, Pers kültürüyle iç içe geçmiş olsalar da, Orta Asya kökenli geleneklerini uzun süre korumuşlardır. Özellikle isim yapıları ve unvanlar, Türk kültürüyle benzerlik göstermektedir. Ayrıca, Part sanatında görülen motifler ve mimari unsurlar, Orta Asya’nın etkisini yansıtmaktadır.
İskit ve Türk Göçebelerinin Partlara Etkisi
Partların kökeniyle ilgili bir diğer önemli kaynak, İskitlerin tarihsel olarak Partlar üzerinde büyük bir etkisi olduğuna dair bulgulardır. Partlar, İskitlerin göçebe kültüründen etkilenmişlerdir ve bu da onların Türk kimliğiyle bağlantılı olduklarını gösterir.
İskitlerin Partlar Üzerindeki Etkisi: Eski Yunanlı tarihçi Justen, Partların İskitlerin bir kolu olduğuna dikkat çekmiş ve onların İskit kültüründen etkilendiklerini belirtmiştir. Bu ilişki, Partların da İskitler gibi Türk kökenli bir halk olduğuna işaret etmektedir.
8. Partlar ve Esir Maddesi Bağlantısı
Partlar döneminde mistik ve kozmolojik öğretilerin önemli bir yeri vardı. Bu dönemde, “esir” maddesiyle ilgili felsefi tartışmaların başladığına dair çeşitli bulgular bulunmaktadır. Partlar’ın kozmolojiye dair geliştirdiği düşünceler, Türk mitolojisi ve İslam sonrası tasavvufi yaklaşımlar ile örtüşmektedir.
9. Partların Yıkılışı ve Mirası
Part Devleti, MS 224 yılında Sasani İmparatorluğu tarafından yıkılmıştır. Ancak, mirasları sadece siyasi bir yapıdan ibaret değildir. Türk devlet geleneği, askeri stratejileri ve kültürel izleri, ilerleyen dönemlerde Göktürkler ve Selçuklular gibi büyük Türk devletlerinde de görülmüştür.
10. Sonuç: Partlar, Türk Tarihinin Önemli Bir Parçasıdır
Sonuç olarak, Partlar, tarih kitaplarında genellikle İran kökenli bir halk olarak gösterilse de, araştırmalar onların Türk kültürüne güçlü bağlarla bağlı olduklarını ortaya koymaktadır. Bu unutulmuş Türk devleti, tarihin derinliklerinde yeniden keşfedilmeyi beklemektedir.
Partların kökeniyle ilgili yapılan araştırmalar, onların İranî değil, doğrudan Türk soylu bir devlet olduğunu göstermektedir.
Yusuf Avcu
Yorumlar
Yorum Gönder